Nederlands 
Italiano 
Ελληνικά 
Suomi 
English (Ireland) Module 1
-
Introduction
Laten we beginnen met het stellen van een belangrijke vraag: Wat is ethiek? Bekijk de onderstaande video om kennis te maken met de wereld van ethiek.
Laten we, voordat we ingaan op de inhoud van deze module, eens kijken naar enkele belangrijke concepten:
EthiekEthiek is een kritische en systematische reflectie op menselijk gedrag (houdingen en handelingen) in het licht van de menselijke waardigheid.MoraliteitMoraliteit wordt gedefinieerd als de reeks geaccepteerde en traditiestabiele gedragsnormen van een groep of samenleving. Moraliteit is wat 'iemand' doet. Terwijl ethiek kritische reflectie en argumentatieve onderbouwing vereist, verwijst moraliteit naar de feitelijk geleefde gedragsconsensus.DeontologieEen overzicht van de verantwoordelijkheden en plichten van zorgprofessionals, zoals beschreven in de ethische codes.Neem nog een les van Module 1Dus waarom is ethiek belangrijk in de verpleegkundige praktijk en waarom zijn ethische codes noodzakelijk? Bekijk de onderstaande video om erachter te komen!
The ICN Code of Ethics voor verpleegkundigen
Tijd om eens een ethische code voor verpleegkundigen onder de loep te nemen, om een idee te krijgen van wat er in de bepalingen staat. Bezoek de website van de International Council of Nurses (ICN) waar u meer informatie kunt vinden over de ICN Code of Ethics voor verpleegkundigen
Klik hier om The ICN Code of Ethics voor verpleegkundigen te downloaden.
-
Lesson 1: Ethical approaches
Voordat we ingaan op een inhoudelijke beschrijving van ethiek, staan we even stil bij de verschillende manieren waarop men ethische problemen kan benaderen. We maken onderscheid tussen een descriptieve, een normatieve en een meta-ethische methode..
Beschrijvende ethiek
Descriptieve (d.w.z. beschrijvende) ethiek doet verslag van het waarden- en normenpatroon van een bepaalde groep of gemeenschap. Men beperkt zich tot de verschijnselen zoals ze zich daadwerkelijk voordoen. Naast het beschrijven ervan probeert men ze ook te verklaren. Beschrijvende ethiek kan bijvoorbeeld de waarden en normen beschrijven die in de verpleegkundige opleiding worden voorgehouden om de ethisch competente verpleegkundige te beschrijven. Empirische ethiek is een goed voorbeeld van een beschrijvende ethiek. In de empirische ethiek gaat men a.d.h.v. empirische methoden ethisch gevoelige praktijken proberen te beschrijven en te verklaren. Bijvoorbeeld, wat zijn de houdingen van verpleegkundigen tegenover euthanasie en welke factoren beïnvloeden deze houdingen?
Normatieve ethiek
In de normatieve ethiek vraagt men zich af wat een ethisch verantwoord handelen is. Er wordt gezocht naar ethische criteria om menselijk handelen te beoordelen. Deze criteria geven een bepaald beeld van het ethisch goede. Zij worden gefundeerd met een beroep op een samenhangend geheel van ethische grondbeginselen. Deze benadering wordt dan ook meer gekenmerkt door een rationele (argumenterende) dan door een beschrijvende denkwijze. De normatieve ethiek vormt naar onze mening het hart van de ethiek. Het is het kader waarbinnen de aanwijzingen voor ethisch gedrag worden geformuleerd en beargumenteerd. Normatieve ethiek wordt ingedeeld in drie theorieën: deontologie, gevolgenethiek en deugdethiek. Bekijk de introductievideo aan de rechterkant voor meer informatie over normatieve ethiek..
Meta-ethiek
De meta-ethiek tenslotte kan worden gedefinieerd als de systematische reflectie op het functioneren van de ethiek als wetenschap, op haar begrippenarsenaal en haar methoden. Het betreft hier vooral de kritische beoordeling van ethische grondbeginselen en de wijze van argumenteren, aan de hand van vragen als: wat zijn nu eigenlijk waarden en normen; zijn deze bewijsbaar als juist en/of universeel geldig; zijn ze van persoonlijke of algemene aard; wat is de precieze relatie tussen ethische principes, normen, waarden en deugden; hoe komt het moreel oordeel tot stand en aan welke voorwaarden moet het voldoen?
-
Lesson 2: Ethical standard of human behavior
In de normatieve ethiek bezint men zich op de ethische kwaliteit van menselijk handelen. Deze reflectie is ingebed in een bepaald mensbeeld. De wijze waarop men de mens duidt, vormt het uiteindelijk vertrekpunt van een ethische beoordeling. In samenhang met een opvatting over de mens wordt een bepaald criterium gekozen van waaruit men het menselijk handelen analyseert en beoordeelt. Dit criterium gaat fungeren als een soort ethische maatstaf, waaraan het handelen wordt afgemeten. In de ontwikkeling van een ethiek is de bepaling van de precieze inhoud van deze maatstaf een onmisbaar element. Hierdoor wordt immers een zeker algemeen geldend en toepasbaar instrument in de ethiek binnengebracht.
- Wij omschrijven het ethische criterium met de term menswaardigheid. Hiermee bedoelen we niet zozeer een concrete realiteit, maar een permanente opgave. Het gaat om een voortdurend streven naar een menselijkere samenleving. Het criterium om na te gaan of onze acties ethisch verantwoord zijn, is de mate waarin we in concrete situaties naar de meest menswaardige oplossing zoeken. De vraag die ons nu ongetwijfeld moet bezighouden, is wat we precies onder menswaardigheid verstaan. Het is niet zonder meer mogelijk om hier een eenduidig antwoord op te formuleren. Klik op het tabblad "De casus van Jef en Hilda" om een voorbeeld te zien uit de zorg voor ouderen.
-
In een psychogeriatrisch centrum wonen Jef en Hilda, twee ouderen met dementie, in dezelfde woongroep. Jef is weduwnaar en heeft twee kinderen, die weinig op bezoek komen. Hilda is daarentegen nooit getrouwd geweest, maar heeft een zeer actief leven geleid als sociaal verpleegkundige. Jef en Hilda zitten overdag regelmatig met elkaar te praten. Meestal mondt dit uit in het elkaar aanraken en strelen. Hun uitingen van tederheid brengen andere bewoners in verwarring en veroorzaken onrust op de afdeling. Steeds meer bewoners beginnen elkaar aan te raken en te knuffelen. Een deel van de verpleegkundigen ervaart dit gedrag als vervelend en leg het probleem voor aan de directie. Deze besluit om Jef en Hilda in twee verschillende leefgroepen te plaatsen. Nu Jef en Hilda elkaar niet meer in de leefgroep treffen, zoeken ze elkaar op tijdens de ergotherapie. De therapeut, Marc, merkt dat Jef de laatste tijd regelmatig contact zoekt met Hilda. Hij vindt dit prachtig. Hij krijgt echter van de directie te horen dat Jef en Hilda geen contact meer mogen hebben, omdat hun knuffelgedrag niet overeenkomt met de visie van de directie op menswaardige relaties en seksualiteit. (Geïnspireerd door Ebskamp en Kroon, 1994)
-
- Moet Marc de beslissing van de directie zonder meer uitvoeren? Hij vindt dat ouderen met dementie net zoveel recht hebben op lichamelijke tederheid als anderen.
- Worden de belangen van Jef en Hilda gediend met dit besluit?
- Wat betekent menswaardigheid op het gebied van seksualiteitsbeleving bij ouderen?
- Is het verbieden en onderdrukken van uitingen van tederheid en liefde bij ouderen menswaardig?
- Is het inrichten van een aparte knuffelruimte een aanvaardbaar alternatief?
-
Het is niet eenvoudig om in concrete omstandigheden keuzes te maken die leiden tot een concept van menswaardigheid dat door iedereen wordt gedeeld. Dat neemt niet weg dat we toch een zeker inzicht hebben in de grondtrekken van menswaardigheid. De menswetenschappen helpen ons op weg bij de omschrijving van onder andere de lichamelijke, psychische, relationele, sociale en levensbeschouwelijke componenten van het mens-zijn en het menselijk welzijn. Dankzij de psychogeriatrie krijgen we bijvoorbeeld steeds beter inzicht in het belang en de plaats van affectieve relaties en de beleving van seksualiteit in het leven van dementerende ouderen. Geleidelijk krijgen deze inzichten hun vertaling in de vormgeving van zorgprocessen (o.a. architectuur, geestelijke begeleiding, ontspanning). Het is dus van essentieel belang dat de ethiek open blijft staan voor nieuwe inzichten vanuit diverse wetenschappen. We moeten steeds opnieuw op zoek gaan naar wat, binnen de mogelijkheden waarover we nu beschikken, de kwaliteit van het menselijk leven bevordert. In het begrip ‘menswaardigheid’ kunnen dus steeds nieuwe accenten worden gelegd. Dit houdt tevens in dat we in elke situatie ten volle ethisch creatief moeten zijn.
-
Lesson 3: Values and Norms
Neem nog een les van Module 1We leerden over de rol van waarden en normen in ethiek. Maar wat is de rol van het geweten in de context van het leveren van ethische zorg? Bekijk de volgende video en ontdek het!
-
Lesson 4: Conscience
Neem nog een les van Module 1We leerden over de rol van waarden en normen in ethiek. Maar wat is de rol van het geweten in de context van het leveren van ethische zorg? Bekijk de volgende video en ontdek het!
-
Lesson 5: The task of ethics
De ethicus zal in het algemeen niet aan anderen voorschrijven hoe of wat men moet beslissen. We gaan er immers van uit dat ieder mens 'aan ethiek doet, voor zover hij nadenkt over de vraag of bepaalde opvattingen en werkelijkheden al dan niet goed zijn. In iedere mens is een vorm van intuïtief ethisch aanvoelen dat hem ontvankelijk maakt voor de werkelijkheid en deze als goed of slecht doet ervaren. Een voorbeeld hiervan is de spontane reactie van mensen op de effecten van medische technologie. De reactie kan positief zijn (technologie als vooruitgang, het onderwerpen van een vijandige natuur, uiting van creativiteit, dienst aan de mensheid) of neutraal (technologie als waardevrij, objectief) of zelfs negatief (technologie als iets kunstmatigs, als bedreigend, als vervreemdend). Deze spontane ethische waardering moet verder worden verduidelijkt en doorgelicht, wil ze uitgroeien tot een echte ethische bezinning.
De ethische reflectie maakt het intuïtief ethisch aanvoelen niet overbodig. Integendeel, een ethiek die authentiek en geloofwaardig wil zijn, moet vertrekken vanuit doorleefde ervaringen van mensen die hun verantwoordelijkheid waarmaken. De ethicus kan voor het individu wel suggestief optreden en belangrijke criteria aanreiken waarmee hij rekening moet houden bij zijn gewetensoordeel, maar hij kan niet in de plaats van zijn gewetensoordeel treden. Het is de specifieke taak van de ethicus dat hij het intuïtief ethisch aanvoelen van mensen kritisch analyseert en achterliggende opvattingen, gevoelens en vooronderstellingen verheldert, zonder de verantwoordelijkheid van de betrokkenen buiten spel te zetten. Op deze manier overstijgt hij willekeur en brengt hij een breder draagvlak aan in de ethische analyse. Het komt erop aan de persoonlijke emotionele sluier die vaak over ethische problemen ligt, weg te nemen; vervolgens op rationele wijze de in het spel zijnde waarden en normen te lokaliseren; en ze ten slotte in een logische samenhang te plaatsen, teneinde ethisch verantwoorde beslissingen voor te stellen. Op deze wijze kan ethiek worden geherformuleerd als een systematische begeleiding bij het maken van keuzes. Ethiek heeft dan meer een verhelderende en opbouwende taak en minder een normerende en beschuldigende toon.
Neem nog een les van Module 1 -
Lesson 6: Principlism, care ethics, vulnerability, care, and dignity
MDe medische ethiek kende de voorbije vijftig jaar een spectaculaire groei. Zowat alle domeinen van het medisch ingrijpen – van het prille begin van het menselijk leven tot het einde – zijn gaandeweg het onderwerp geworden van ethische bezinning. Waar medisch-ethische discussies aanvankelijk binnenskamers werden gevoerd, voornamelijk door artsen en ethici, zijn ze door de jaren heen steeds meer opengebroken en geëvolueerd tot maatschappelijke debatten waaraan politici en zelfs de hele bevolking rechtstreeks of onrechtstreeks participeren. We maken nu kennis met het ethisch denkmodel waaraan de medische ethiek dit succes te danken heeft, en vervolgens staan we ook stil bij de keerzijde van dit succes. We presenteren een nieuw ethisch kader en leggen het verschil uit tussen individuele en relationele autonomie.
Principegerichte autonomiebenadering
Het succes en de maatschappelijke impact van medische ethiek gaan hand in hand met een aantal ethische modellen die van de ethiek een hanteerbare en toegankelijke denkoefening hebben gemaakt. Een ethische methode die ook door niet-ethici zoals artsen en verpleegkundigen als handige leidraad kan worden gebruikt. Het populairste ethische model dat onmiskenbaar heeft bijgedragen aan de groei en bloei van medische ethiek is de zogenaamde principebenadering. Dit model verscheen voor het eerst in 1979 dankzij het baanbrekende boek 'Principles of Biomedical Ethics' van de Amerikaanse filosofen Tom Beauchamp and James Childress (Beauchamp & Childress, 2020).
Bekijk de video om meer te weten te komen over de fundamentele bio-ethische principes die in dit boek zijn opgenomen..
Conflict van principes
Binnen de principebenadering wordt elk ethisch probleem dat zich voordoet in de klinische praktijk opgevat als een conflict van rechten en plichten. Deze rechten en plichten kunnen op een theoretisch niveau worden uitgedrukt met behulp van vier conflicterende principes: het principe van respect voor autonomie, van geen kwaad doen (nonmaleficence), van goed doen (beneficence) en het principe van rechtvaardigheid. Zo kunt u bijvoorbeeld euthanasie opvatten als een conflict tussen enerzijds het moderne principe van respect voor de autonomie van de patiënt enerzijds en het oude Hippocratische principe van 'geen kwaad doen' (nonmaleficence) anderzijds. Of nog: de autonome wil van de patiënt om te sterven botst met de plicht van de arts om geen schade te berokkenen en dus het leven niet te beëindigen. In de volgende casus vinden we deze conflicterende belangen duidelijk terug.
-
Caroline, een 43-jarige Belgische vrouw, meldt zich op de consultatie psychiatrie in een universitair ziekenhuis. Ze wordt nu al voor de derde keer gezien door de psychiater, in het kader van haar vraag naar euthanasie. Caroline leidde een zeer actief leven. Ze stond als burgerlijk ingenieur mee aan de wieg van belangrijke ontwikkelingen op vlak van de telegeneeskunde. Een paar jaar geleden is ze gestopt met haar professionele activiteiten en sindsdien heeft ze zich verdiept in enkele paranormale wetenschappen (reiki, mindfulness, enz.). Ze volgde hierover talrijke opleidingen in verschillende landen en schreef ook enkele boeken. Ze heeft een 14-jarige zoon die ze alleen opvoedt sinds het overlijden van haar man zeven jaar geleden. Sinds vier jaar heeft ze een nieuwe partner, die verder voor haar zoon zou zorgen als ze er niet meer zou zijn. Carolines euthanasieverzoek is niet gebaseerd op terminaal lichamelijk lijden, maar op ondraaglijk psychisch lijden. Ze is op, zegt dat ze een prachtig leven heeft gehad en alles heeft bereikt wat ze wilde bereiken. Ze lijdt sinds een paar jaar aan een depressie, soms met diepe dalen, en heeft een ernstige zelfmoordpoging achter de rug. Ze uit haar euthanasieverzoek op een rustige, vriendelijke, maar gedecideerde manier. Het is voor de psychiater best moeilijk om zich in te leven in het lijden van Caroline, die op hem overkomt als een krachtige vrouw. Maar ze herhaalt de euthanasiewens al enkele maanden, en ze onderbouwt haar wens duidelijk en rationeel: ze is tevreden met haar leven, heeft er alles uitgehaald wat ze kon, maar nu is het op, er is niets meer om voor te leven. De psychiater beslist de euthanasie, met inachtneming van alle Belgische wettelijke zorgvuldigheidsmaatregelen, uit te voeren.
Bekijk de video om te begrijpen hoe de principiële benadering van toepassing is op de casus van Caroline:
Deze vereenvoudigende kijk op de principebenadering zorgt ervoor dat een aantal essentiële componenten van de gezondheidszorgpraktijk over het hoofd worden gezien. Wat bijvoorbeeld met menselijke houdingen zoals zorg en empathie? Of wat met de kwaliteit van het zorgproces en de manier waarop iedereen met elkaar omgaat in dat proces? Laten we hier even stilstaan bij enkele essentiële aspecten van de morele werkelijkheid die over het hoofd worden gezien door de principebenadering. Bekijk de video:
-
-
Lesson 7: Care-oriented relational aproach
-
Het ethische blikveld van de gezondheidszorg is de laatste jaren enorm verruimd. Waar in de beginjaren van de medische ethiek enkel het strikt medische domein ethische interesse uitlokte, is inmiddels het gehele gebeuren van de gezondheidszorg onderwerp van ethische reflectie. Niet alleen ethische aandacht voor het exclusieve werkterrein van artsen, maar ook voor bijvoorbeeld verpleegkundige zorg, chronische zorg en voor het zorgbeleid, zowel binnen zorginstellingen als op maatschappelijk niveau. Deze domeinuitbreiding heeft ertoe geleid dat ethische reflectie binnen de gezondheidszorg steeds vaker ‘ethiek van de gezondheidszorg’ wordt genoemd in plaats van 'medische ethiek'.
Deze blikverruiming van de visie heeft ook enkele beperkingen van de principe-ethiek blootgelegd, niet het minst het problematisch kader van de grote nadruk die wordt gelegd op het principe van respect voor de autonomie van het individu..
Autonome wilsuitingen van wilsbekwame patiënten vallen meestal goed te respecteren, omdat deze patiënten zelf kunnen deelnemen aan het gehele ethische besluitvormingsproces. Daarom wordt meestal de principebenadering aangewend: om ethische problemen waarbij wilsbekwame personen betrokken zijn uit te klaren. Deze problemen manifesteren zich bijvoorbeeld in het domein van genetica, reproductieve geneeskunde, orgaandonatie en het levenseinde van wilsbekwame personen. Maar de groeiende ethische interesse in chronische zorg, ouderenzorg en geestelijke gezondheidszorg brengt het perspectief van de wilsonbekwame patiënt steeds nadrukkelijker binnen in ethische discussies. Het is in deze domeinen dat de op autonomie gebaseerde principebenadering moeite ondervindt om kant-en-klare oplossingen aan te bieden. Want hoe kan men de autonomie van een patiënt respecteren als die niet meer autonoom is of dat misschien zelfs nooit is geweest??
Volgens de zorggerichte relationele benadering, zou ethische reflectie op zorgpraktijken niet moeten beginnen bij het ideaal van de autonome en rationele tussenpersoon, maar bij de relationele context waarin zorgpraktijken zijn ingebed. Door zorg te verlenen, gaan verzorgers als personen een relatie aan met een kwetsbare medemens die zorg nodig heeft. Het is echter niet vanaf het begin duidelijk welk antwoord als het meest adequaat en passend op de zorgbehoeften van een bepaalde persoon kan worden beschouwd. Het vinden van het juiste antwoord is niet het resultaat van een algemene en abstracte afweging van principes of van logische deductie. Het wordt bereikt door een gedeeld dialogisch proces van communicatie, interpretatie en begrip dat plaatsvindt binnen de zorgrelatie.
In een zorggerichte relationele benadering is zorg het centrale concept. Om meer te weten te komen over het concept zorg en de link met ethiek, bekijk het volgende interview met Prof. Joan Tronto waarin hij bespreekt wat zorg is en hoe het zich verhoudt tot elk aspect van ons leven.
-
Bekijk hieronder Denise's casus en daarna de 3 volgende video's om te leren hoe u de zorggerichte relationele benadering kunt toepassen.
1. De relationele inbedding van ethische problemen
2. Klinisch-ethische besluitvorming als interpretatief proces
3. De institutionele dimensie van zorg
-
We hebben gezien hoe de zorgbenadering van toepassing is op klinisch-ethische besluitvorming. Laten we nu meer leren over het fundamentele ethische kader dat de zorggerichte benadering aanstuurt. Lees het artikel onder het tabblad 'Aanbevolen leesmateriaal' en leer meer over de fundamenten van waardigheidsverhogende verpleegkundige zorg en de belangrijkste concepten die een ethische benadering in de verpleging ondersteunen. Deze concepten schetsen de ethische essentie van verpleegkundige zorg..
In een waardigheidsverhogende zorgbenadering is het belangrijk om te luisteren naar de levenservaringen van alle betrokkenen. In de volgende video kunt luisteren naar verzorgers en zorgontvangers, die praten over keuze en controle..
-
-
Gastmans, C. (2013). Dignity-enhancing nursing care: A foundational ethical framework. Nursing Ethics, 20(2), 142–149. (subscription required).
https://doi.org/10.1177/0969733012473772
-
Gastmans, C. (2013). Dignity-enhancing nursing care: A foundational ethical framework. Nursing Ethics, 20(2), 142–149. (subscription required).
-
-
-
Lesson 8: Individual and relational autonomy
We zagen al de belangrijke rol die respect voor autonomie speelt in ethische discussies in de gezondheidszorg. Binnen de zorg-ethische benadering wordt het dominante beeld van de autonome persoon die volledig onafhankelijk van zichzelf staat echter uitgedaagd door het idee van relationele autonomie dat gebaseerd is op de verbondenheid van mensen met elkaar. In de volgende video legt Carlos Gómez-Vírseda Martínez het concept van relationele autonomie uit in relatie tot individuele autonomie.
Carlos Gómez-Vírseda (Madrid, 1985) is een arts met klinische ervaring als hoofd van de dienst Interne Geneeskunde in het Good Samaritan Hospital in N'Djamena - Tsjaad (2013-2015). Hij is ook een jezuïetenpriester, met studies in Filosofie aan de Pauselijke Universiteit van Salamanca (2008-2010) en in Theologie aan de Pauselijke Universiteit van Comillas (2015-2018). Hij behaalde een masterdiploma in Theologie en Religiewetenschappen aan de KU Leuven (2018-2020). Hij nam deel aan de Pastorale Zorgdienst in de Clinique Saint-Jean (Brussel), met een bijzondere betrokkenheid bij de palliatieve zorg en oncologische diensten.
Als ethicus richt zijn onderzoek zich op het concept van relationele autonomie in de ethiek van de zorg aan het einde van het leven. Als arts voert hij verschillende projecten uit op het gebied van de volksgezondheid en sociale gezondheidsdeterminanten in lage-inkomenslanden. Hij is momenteel aan het starten met een PhD-studie over het onderwerp gewetensbezwaren bij euthanasie en hulp bij zelfdoding.
-
-
Gómez-Vírseda, C., de Maeseneer, Y., & Gastmans, C. (2019). Relational autonomy: what does it mean and how is it used in end-of-life care? A systematic review of argument-based ethics literature. BMC Medical Ethics, 20(1).
(open access)
https://doi.org/10.1186/s12910-019-0417-3
-
Gómez-Vírseda, C., de Maeseneer, Y., & Gastmans, C. (2019). Relational autonomy: what does it mean and how is it used in end-of-life care? A systematic review of argument-based ethics literature. BMC Medical Ethics, 20(1).
(open access)
-
-
Synopsis
In deze module werden we geïntroduceerd in ethische aspecten van de verpleegkundige praktijk en de basisconcepten die belangrijk zijn voor ethische reflectie. We kregen inzicht in ethische terminologie en ethische methodologie, als een vereiste voor een gedegen analyse van ethische vragen in de verpleegkundige praktijk. We leerden ook hoe we 'menswaardigheid' als ethisch criterium kunnen gebruiken bij de ethische evaluatie van menselijk gedrag en onderzochten de bijdrage van ethiek aan het denken over goede zorg.
Neem nog een les van Module 1